Długoterminowe skutki uboczne radioterapii — obserwacje, monitorowanie i opieka nad pacjentami po zakończeniu leczenia

Długoterminowe skutki uboczne leczenia to powikłania, które mogą utrzymywać się miesiącami, a nawet latami po zakończonej terapii. Mogą być to m.in. zmiany w obrębie jamy ustnej (np. suchość w ustach, brak smaku), zaburzenia trawienia czy problemy z pamięcią. Niestety, tak naprawdę wielu pacjentów onkologicznych narażonych jest na ich występowanie. Pamiętaj jednak, że każdy organizm reaguje inaczej na wdrożoną radioterapię. Skutki uboczne mogą zależeć od wielu czynników, w tym lokalizacji nowotworu, dawki promieniowania czy ogólnego stanu zdrowia. W związku z tym, część chorych może doświadczać niewielu działań niepożądanych lub nie zmagać się z nimi wcale, natomiast u innych może być ich całkiem sporo. Sprawdź, jakie mogą być przyczyny długoterminowych skutków ubocznych radioterapii, a także przekonaj się, jak je kontrolować.

Radioterapia — skutki uboczne a czynniki ryzyka

Tak naprawdę każda terapia przeciwnowotworowa może wywołać długotrwałe powikłania. Jest to związane z wieloma czynnikami, takimi jak:

• część ciała poddana napromieniowaniu,
• rodzaj nowotworu,
• lokalizacja guza,
• ogólny stan zdrowia,
• wiek,
• historia rodzinna,
• uwarunkowania genetyczne,
• występowanie innych problemów zdrowotnych przed postawieniem diagnozy nowotworu.

Radioterapia i skutki uboczne, czyli jakie mogą być długoterminowe konsekwencje

W zależności od tego, która część ciała została poddana napromieniowaniu, radioterapia może skutkować długotrwałymi powikłaniami, takimi jak:

• odrastanie włosów o innej teksturze czy kolorze,
• trwała utrata włosów,
• zwiększona wrażliwość skóry na słońce,
• przyciemnienie skóry (efekt opalenizny),
• czerwone pajączki naczyniowe na skórze (poszerzone drobne naczynia krwionośne),
• zmiany w obrębie jamy ustnej (np. zmiana czy brak smaku ),
• obrzęk limfatyczny,
• nietrzymanie moczu (radioterapia jamy brzusznej),
• zapalenie pęcherza moczowego,
• zmiany w rytmie wypróżnień,
• utrudnione przełykanie (zwężenie przełyku wskutek radioterapii szyi czy klatki piersiowej),
• problemy z trawieniem czy wchłanianiem niektórych składników odżywczych (np. witaminy B₁₂),
• zwiększona duszność (terapia płuc czy klatki piersiowej),
• problemy z pamięcią i koncentracją,
• zmiany kształtu, rozmiaru czy struktury piersi,
• problemy z zajściem w ciążę.

Długoterminowe skutki uboczne radioterapii — monitorowanie i opieka

Wbrew pozorom, opieka nad pacjentem onkologicznym nie kończy się w momencie zakończenia leczenia. Istotne znaczenie ma monitorowanie stanu zdrowia chorego po przebytej radioterapii, poprzez regularne wizyty kontrolne u onkologa radioterapeuty oraz pielęgniarki. W trakcie wspomnianych konsultacji, specjalista weryfikuje skuteczność zastosowanej radioterapii. Skutki uboczne leczenia również podlegają ocenie —zarówno te długoterminowe, jak i późne. Plan badań kontrolnych uzależniony jest od wielu czynników, w tym rodzaju nowotworu, czy ogólnego stanu zdrowia pacjenta. Najczęściej wizyty odbywają się co 3-4 miesiące przez pierwsze 2-3 lata po skończonej terapii. Później kontrole przeprowadzane są zazwyczaj raz do roku.

Podczas wizyt kontrolnych po zakończonej radioterapii, lekarz lub wykwalifikowana pielęgniarka powinni:

• zbadać i ocenić to, jak czuje się chory, a także w razie potrzeby przepisać właściwe leki lub przekazać odpowiednie zalecenia mające na celu złagodzenie występujących skutków ubocznych radioterapii,
• porozmawiać z pacjentem i poruszyć wszelkie wątpliwe kwestie, aby rozwiać niejasności (pomocne może okazać się spisanie przez chorego pytań przed wizytą),
• omówić leczenie i jeżeli to potrzebne —zasugerować kontynuowanie terapii,
• w razie konieczności wystawić skierowanie na dodatkowe badania (np. badanie krwi, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny czy zdjęcia rentgenowskie).

Pacjent, po zakończonej radioterapii, powinien również sam na bieżąco obserwować swoje ciało i zwracać uwagę na pojawiające się zmiany. Jakie objawy warto zgłosić lekarzowi czy pielęgniarce?

• nieustanne odczuwanie bólu,
• zmiany apetytu,
• biegunkę czy zaparcie,
• wymioty, mdłości,
• niezamierzoną utratę masy ciała,
• występowanie gorączki czy nieustępującej chrypki,
• pojawienie się nowych guzków, opuchnięć, zgrubień, wysypki, krwawień czy siniaków,
• wszelkie inne symptomy budzące wątpliwości.

Problemy z żywieniem po chorobie — znaczenie żywienia medycznego

Radioterapia i skutki uboczne jakie może nieść ze sobą, takie jak zmiany w jamie ustnej (np. brak smaku), problemy z przełykaniem czy trawieniem, mogą znacznie utrudniać prawidłowe odżywienie organizmu. Problematyczne może być również przybranie na wadze, co zwiększa ryzyko rozwoju niedożywienia. Pomocne w takiej sytuacji może okazać się częstsze spożywanie mniejszych porcji pożywienia, skupienie się na ulubionych potrawach, sięganie po miękkie pokarmy czy picie wody małymi łykami. Niestety, nie zawsze działania te przyniosą oczekiwane rezultaty. Jeżeli pomimo starań wciąż masz trudności ze spożywaniem tradycyjnych posiłków, doskwiera Ci brak apetytu (bo walczysz z powikłaniami, takimi jak np. brak smaku) lub jesz bardzo mało, skonsultuj z lekarzem zastosowanie dodatkowego wsparcia żywieniowego. Żywność medyczna to preparaty odżywcze, które w swoim składzie zawierają cenne składniki odżywcze dobrane w odpowiednich proporcjach. Ich wdrożenie może mieć pozytywny wpływ na stan odżywienia, zaspokajając potrzeby żywieniowe pacjenta. Jakie produkty warto rozważyć w okresie rekonwalescencji? Przede wszystkim preparaty wysokobiałkowe, które pozwolą na spowolnienie utraty tkanki mięśniowej, takie jak Resource Protein czy Resource Instant Protein. Pierwszy z nich jest produktem w płynnej formie, który zawiera aż 18,8 g pełnowartościowego białka w jednej butelce. Drugi z kolei, to koncentrat białka, który występuje w formie proszku. Dobrym rozwiązaniem może okazać się również uzupełnienie codziennej diety w cenną energię. Przykładem produktu o zwiększonej kaloryczności jest Resource 2.0, który zawiera aż 400 kcal w jednej butelce. W przypadku występowania zaburzeń pracy jelit po zakończonym leczeniu pomocne może okazać się zastosowanie preparatu Resource 2.0+Fibre —wysokoenergetycznego produktu wzbogaconego błonnikiem. Z kolei przy zaburzeniach metabolizmu glukozy, takich jak cukrzyca, dobrym rozwiązaniem może być wysokoenergetyczny i wysokobiałkowy preparat odżywczy o niskim indeksie glikemicznym, czyli Resource Diabet Plus.

Piśmiennictwo:

1. Net. 2023. Long-Term Side Effects of Cancer Treatment. Pobrany 14.11.2023 r., z https://www.cancer.net/survivorship/long-term-side-effects-cancer-treatment.
2. Krzakowski M., Kosowicz M. 2021. Radioterapia i Ty. Poradnik dla pacjentów z chorobą nowotworową i ich rodzin. Warszawa, PRIMOPRO.
3. American Cancer Society. 2020. Radiation Therapy Side Effects. Pobrany 14.11.2023 r., z https://www.cancer.org/cancer/managing-cancer/treatment-types/radiation/effects-on-different-parts-of-body.html
4. Cancer Research UK. 2020. Long term side effects of radiotherapy. Pobrany 14.11.2023 r., z https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/treatment/radiotherapy/side-effects/long-term-side-effects
5. Gołąb D., Cieślak K., Zagozda M. 2019. Życie po nowotworze. Poradnik dla osób po przebytej chorobie. Warszawa, PRIMOPRO.

Żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Stosować pod kontrolą lekarza. Resource Protein – do postępowania dietetycznego w stanach niedożywienia i/lub w przypadku ryzyka niedożywienia, któremu może towarzyszyć zwiększone zapotrzebowanie na białko. Resource Instant Protein – do postępowania dietetycznego u pacjentów w stanach niedożywienia lub w przypadku ryzyka niedożywienia, u których może występować zwiększone zapotrzebowanie na białko. Resource 2.0 – do postępowania dietetycznego w stanach niedożywienia i/lub w przypadku ryzyka niedożywienia. Resource 2.0+Fibre – do postępowania dietetycznego w stanach niedożywienia i/lub w przypadku ryzyka niedożywienia. Resource Diabet Plus – do postępowania dietetycznego w stanach niedożywienia i/lub w przypadku ryzyka niedożywienia.